Kans om door de bliksem getroffen te worden: Onderzoeksrapport

Bliksem is een elektrische ontlading die plaatsvindt wanneer een deel van een wolk voldoende elektrische lading krijgt om de elektrische weerstand van de lucht te doorbreken. Ze kunnen voorkomen binnen een wolk, tussen wolken of tussen een wolk en de grond, en enorme hoeveelheden energie vervoeren die de omringende lucht doet ontbranden tot een plasma van 30.000 Cº en een felle flits en een schokgolf veroorzaakt die we horen als donder 1,2.

Gezien zijn gevaarlijke aard en zeer opvallende verschijningsvorm is het geen verrassing dat de bliksem de mens sinds de oudheid heeft beangstigd en gefascineerd, zoals blijkt uit de wijdverbreide weergave ervan in kunst, mythen en andere aspecten van de menselijke cultuur.

In het dagelijks spraakgebruik is de bliksem een voorbeeld van een ongewone en onwaarschijnlijke gebeurtenis, zoals in het gezegde: “de bliksem slaat nooit twee keer in”. Dit gezegde is niet alleen in letterlijke zin onjuist(b.v. Het Empire State Building wordt 23 keer per jaar getroffen3), maar de 3 miljoen dagelijkse inslagen over de hele wereld komen vaak genoeg voor om jaarlijks duizenden gewonden en doden onder mensen en vee te veroorzaken en miljarden dollars aan schade te veroorzaken 4. Maar wat zijn precies de kansen om door de bliksem getroffen te worden? Het antwoord op deze vraag is niet zo eenvoudig als het misschien lijkt.

Er bestaat geen gegevensbank over het aantal doden, gewonden of schadegevallen ten gevolge van blikseminslag in de wereld, en in de meeste landen zijn deze gebeurtenissen slecht gedocumenteerd. In vergelijking met andere natuurgevaren zoals orkanen, tornado’s, overstromingen en extreme temperaturen zijn onweersbuien vaak plaatselijker, duren ze minder lang en maken ze minder slachtoffers bij een enkel incident, waardoor ze minder snel onder de aandacht van de media of de overheid komen. Bovendien zoeken overlevenden vaak geen medische hulp en worden zij niet in de statistieken opgenomen. Naar schatting komen jaarlijks 24.000 mensen door blikseminslag om het leven. Rekening houdend met dit aantal en met het feit dat ongeveer 90% van de slachtoffers overleeft, wordt het totale aantal mensen dat door de bliksem wordt getroffen, op ongeveer 240.000 per jaar geraamd. Deze cijfers zijn waarschijnlijk een onderschatting van de werkelijke situatie, omdat zij zijn berekend door extrapolatie van onvolledige gegevens van bijna 20 jaar geleden, en het onwaarschijnlijk is dat het overlevingspercentage van 90% wereldwijd van toepassing is4.

Betere schattingen kunnen worden gemaakt op nationaal niveau, aangezien er voor sommige landen, zoals de VS of het VK, betrekkelijk actuele en volledige gegevens voorhanden zijn. De kans om in een bepaald jaar in de VS door de bliksem te worden getroffen, is ongeveer 1 op 1,2 miljoen5. Hoewel dit een zeer onwaarschijnlijke gebeurtenis is, is de kans dat het ten minste één keer gebeurt in een mensenleven van 80 jaar veel groter: 1 op 15.000. Als gevolg van natuurlijke en sociale factoren varieert het risico op blikseminslag sterk, afhankelijk van het geografisch gebied, de periode en andere omstandigheden. In het VK bijvoorbeeld bedraagt de kans om in een jaar door de bliksem te worden getroffen, op basis van gegevens van 2007 tot 2016, ongeveer 1 op 5 à 6 miljoen6 , een veel kleinere kans dan in de VS. In de VS is de kans om door blikseminslag om het leven te komen per gebied zelfs zes keer zo groot als in het VK7.

Zelfs in dezelfde plaats veranderen de kansen sterk in de loop van het jaar. Zo gebeurt 87% van de bliksemdoden in het VK in de lente en de zomer, wanneer de meeste grote onweersbuien voorkomen6. In het algemeen doet dit soort seizoenspatroon zich wereldwijd voor; terwijl de gevallen hun piek bereiken in de zomer op het noordelijk halfrond, zijn zij het laagst in de winter op het zuidelijk halfrond en vice versa4.

Ook sociale factoren zijn van invloed op de kans op een bliksemongeval. Mensen in minder ontwikkelde plattelandsgebieden zijn kwetsbaarder door het gebrek aan bliksemveilige structuren, het veelvuldige werk in de openlucht (bv. landbouw) en minder voorlichting over bliksemveiligheid 4. Uit een studie8 is gebleken dat het aantal dodelijke blikseminslagen per miljoen inwoners in Brazilië vier keer hoger ligt dan het gemiddelde van de ontwikkelde landen (0,8 tegenover 0,2). Uit deze studie bleek ook dat 19% van deze sterfgevallen zich voordeed tijdens activiteiten op het platteland en 15% binnen in huizen. Daarentegen heeft de bliksem in de 30 jaar tussen 1987 en 2016 in het VK geen dodelijke slachtoffers gemaakt in gebouwen6. Een triest voorbeeld van het belang van bliksemveilige gebouwen is het voorkomen van bliksemongevallen met meerdere slachtoffers in Afrikaanse scholen. In een bijzonder verschrikkelijk geval werden in een klaslokaal in Oeganda bij één enkele aanval 19 mensen gedood en 50 anderen gewond9. In het algemeen is het aantal ongevallen als gevolg van blikseminslag de afgelopen eeuw in de ontwikkelde wereld gedaald, maar niet in de minder ontwikkelde gebieden 4.

Mannen worden veel vaker het slachtoffer van blikseminslag dan vrouwen. In de VS was 80% van de mensen die tussen 2006 en 2019 door blikseminslag om het leven kwamen, man10 (d.w.z. zij liepen vier keer meer kans om te worden gedood dan vrouwen). In het VK zijn de cijfers vergelijkbaar: 83% van de dodelijke blikseminslagen in de periode 1987-2016 kwam voor rekening van mannen6. Dit verschil houdt waarschijnlijk verband met het feit dat mannen minder voorzichtig zijn met bliksemen en meer geneigd zijn tot riskant gedrag.

Op individueel niveau hebben verschillende activiteiten en gedragingen een sterke invloed op de kans om door de bliksem te worden getroffen. In een recent overzicht van de veiligheid van blikseminslag4 worden de volgende drie beginselen voorgesteld om het risico van een ongeval te evalueren en te beperken.

Het eerste principe is dat je er altijd van uit moet gaan dat een plaats onveilig is totdat je zeker weet dat het veilig is. De enige betrouwbare veilige plaatsen zijn 1) in grote gebouwen waar loodgieterswerk, bedrading of metalen bouwonderdelen door de muren lopen of 2) een volledig gesloten voertuig met metalen dak. De energie van een blikseminslag verplaatst zich rond dit soort plaatsen en heeft geen invloed op de mensen erin, hoewel het aanraken van bedrading of sanitair tijdens een inslag nog steeds tot verwondingen kan leiden. Buiten zijn in de buurt van een onweersbui is altijd gevaarlijk, maar sommige activiteiten zijn riskanter. In de VS vindt meer dan de helft van de sterfgevallen door blikseminslag (62%) plaats tijdens vrijetijdsactiviteiten buitenshuis. 35% daarvan is gerelateerd aan water en 14% aan sport. Deze activiteiten vinden plaats in open en onbeschermde ruimten, ver van een veilig onderkomen. Bovendien heeft de bliksem de neiging in te slaan op het hoogste object in een gebied, en dat zijn in deze omgeving vaak mensen.

Het tweede principe is te weten dat het vermijden van regen niet hetzelfde is als bliksembeveiliging. Bij regen zoeken mensen vaak een schuilplaats die hen beschermt tegen nattigheid maar geen bescherming biedt tegen blikseminslag, zoals bomen, tenten, bushaltes of andere kleine en open structuren. Schuilen onder bomen is zelfs zo gevaarlijk dat 10% van alle bliksemslachtoffers in de ontwikkelde wereld in deze situatie vallen. Zelfs als bomen of soortgelijke schuilplaatsen enige bescherming kunnen bieden tegen een directe inslag, gebeuren de meeste bliksemongevallen via indirecte mechanismen (95 – 97% van de dodelijke slachtoffers). Zo gebeuren 40 – 50% van alle dodelijke ongevallen wanneer de bliksem inslaat op een afstand van het slachtoffer en dan door de grond trekt (“grondstroom”), en 20 – 30% van alle dodelijke ongevallen gebeuren wanneer de bliksem eerst een voorwerp raakt en dan naar een persoon in de buurt springt (“zijflits” of “plons”). Het is ook belangrijk te weten dat de bliksem soms de grond raakt kilometers ver van het onweer waar hij vandaan kwam, en een gebied treft zonder wolken boven het hoofd, dus het is raadzaam om buitenactiviteiten te stoppen, niet alleen tijdens regen, maar ook als er nog onweer op komst is4.

Het derde principe is te weten dat mythes over bliksemveiligheid vaker onjuist dan juist zijn. Sommige van deze populaire misvattingen zijn onschuldig, zoals de overtuiging dat spiegels bij onweer moeten worden afgedekt, maar andere kunnen een gevaarlijk gevoel van schijnveiligheid geven, zoals de overtuiging dat alleen directe inslagen ongelukken veroorzaken of dat rubberen matten of schoenen beschermen tegen verwondingen of de dood. Het is van essentieel belang informatie te verkrijgen van betrouwbare bronnen, zoals de National Weather Service in de VS of de Royal Society for the Prevention of Accidents (RoSPA) in het VK.

Het is zeer onwaarschijnlijk dat u tijdens uw leven door de bliksem wordt getroffen, maar dat is geen reden om onvoorzichtig te zijn. Blikseminslagen zijn niet alleen potentieel dodelijk, maar leiden ook vaak tot ernstige brandwonden, schade aan verschillende organen, langdurige neurologische en psychologische problemen en handicaps4 , en veroorzaken jaarlijks intens leed bij duizenden slachtoffers en hun families. Gelukkig hoeven bliksemongevallen niet te worden gezien als een gevaarlijke loterij, maar als een risico dat afhangt van ons handelen en dat drastisch kan worden beperkt door bepaalde situaties en gedrag te vermijden en voorlichting over natuurgevaren en een bliksemveilige infrastructuur te bevorderen.

Referenties

1. Jensenius, J. S. Understanding Lightning. https://www.weather.gov/safety/lightning-science-scienceintro

2. De redactie van Encyclopaedia Britannica. Bliksem. Encyclopaedia Britannica https://www.britannica.com/science/lightning-meteorology (2022).

3. National Weather Service. Lightning Myths. https://www.weather.gov/safety/lightning-myths.

4. Cooper, M. A. & Holle, R. L. Reducing Lightning Injuries Worldwide (Vermindering van bliksemletsel wereldwijd). Springer Natural Hazards (Springer International Publishing, 2019). https://doi.org/10.1007/978-3-319-77563-0

5. National Weather Service. Hoe gevaarlijk is bliksem? https://www.weather.gov/safety/lightning-odds

6. Elsom, D.M. & Webb, J. Lightning deaths in the UK: a 30-year analysis of the factors contributing to people being struck and killed. Int. J. Meteorol. 42, 8-26 (2017). https://core.ac.uk/download/pdf/220157056.pdf

7. Elsom, D. M., Enno, S., Horseman, A. & Webb, J. D. C. Compiling lightning counts for the UK land area and an assessment of the lightning risk facing UK inhabitants. Weather 73, 171-179 (2018). https://doi.org/10.1002/wea.3077

8. Cardoso, I., Pinto, O., Pinto, I. R. C. A. & Holle, R. Lightning casualty demographics in Brazil and their implications for safety rules. Atmos. Res. 135-136, 374-379 (2014). https://doi.org/10.1016/j.atmosres.2012.12.006

9. Mary, A. K. & Gomes, C. Ongevallen door blikseminslag in Oeganda. in 2012 31st International Conference on Lightning Protection, ICLP 2012 (2012). https://doi.org/10.1109/ICLP.2012.6344235

10. Jensenius, J. S. Een gedetailleerde analyse van het aantal doden door blikseminslag in de Verenigde Staten van 2006 tot 2019. vol. 21 (2020). https://www.weather.gov/media/safety/Analysis06-19.pdf